Iaith, Tirwedd, Diwylliant a Threftadaeth! Profiad y Basg
Mae llawer o nodweddion tebyg â Chymru – cefais y fraint o ymweld â Gwlad y Basg yn ddiweddar a roddodd gipolwg ar sut wnaeth y wlad gwrthdroi dirywiad ei hiaith frodorol drwy bolisi a chyllid.
Mae Cymraeg 2050 yn gosod ei tharged ar filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Yn seiliedig ar ddata cymdeithasol-ieithyddol, mae Deddf Normaleiddio’r Fasgeg 1982 wedi llwyddo i sicrhau bod yr iaith leiafrifol yn cael ei diogelu a’i datblygu. Mae Gwlad y Basg yn cynnwys 3 thalaith a gweinyddiaethau gwahanol. O’r taleithiau hyn, cydnabu Cymuned Ymreolaethol y Basg (BAC) yr angen i foderneiddio a safoni ei hiaith a chyflwynodd polisi a oedd yn sicrhau dros 40 mlynedd bod 96% o system addysg BAC bellach yn cael ei haddysgu drwy’r Fasgeg.
Iaith a Threftadaeth Ddiwylliannol
Nid yw iaith y Basg, ‘Euskera’, yn gysylltiedig ag ieithoedd eraill Ewrop ac mae’n honni mai hi yw’r iaith fyw hynaf yn Ewrop. Ffaith sy’n cael ei herio gan y Cymry! Mae ymweliad diwylliannol ag arddangosfa ffotograffig newydd yn Berango gan Mauro Sarvavia yn amlygu realiti unbennaeth Franco a gormesol dinistriol ei phobl a’i iaith Basgeg. Daw’r portread symudol hwn o ddelweddau a straeon yn fyw drwy apiau rhyngweithiol sy’n cael eu cynnwys mewn unedau dysgu didactig ar gyfer hanes diwylliannol. Efallai fod agosrwydd diwedd yr unbennaeth yn sicrhau bod symudiad cyhoeddus a pharodrwydd i ‘gywiro’r camweddau’ ac adfer iaith y Basg fel rhan ‘fywiog a ffyniannus’ o fywyd a diwylliant Basgeg.
Mae Llywodraeth Gwlad y Basg wedi buddsoddi’n aruthrol i adeiladu system addysg i ddiogelu ei hiaith ac adeiladu economi hunangynhaliol. Mae’n cydnabod bod cyfres o ddigwyddiadau e.e. tranc ei diwydiant craidd a diswyddo niferoedd uchel o weision sifil yn gyfle ‘ôl-lenwi’ i ddarparu cyfnodau sabothol 3 blynedd wedi’u hariannu’n llawn i staff dysgu iaith y Basg, 30 mlynedd yn ddiweddarach mae’n drawiadol gweld.
Mae’r BAC yn gweld y system addysg yn dibynnu ar lwyddiant addysgu fel iaith gyntaf ac ail iaith. Heddiw, mae bron pob ysgol sy’n cael ei rhedeg yn gyhoeddus yn addysgu drwy’r Fasgeg gyda Sbaeneg yn cael ei haddysgu fel pwnc ar wahân. Yn wahanol i Gymru, gyda’i hysgolion cyfrwng Cymraeg, cyfrwng Saesneg a dwyieithog, ni ddefnyddir iaith yn y BAC i gategoreiddio ysgolion a allai esbonio ei phontio sosieithyddol o’r 1960au o fodel ‘A’ o Sbaeneg fel iaith addysgu gyda Basgeg fel pwnc. Addysgir Saesneg hefyd sy’n galluogi ei phobl ifanc i fod yn wirioneddol amlieithog. Roedd yn drawiadol clywed cyflwyniadau disgyblion a gwrando ar sgyrsiau gyda phlant yn symud yn ddi-dor rhwng Basgeg, Sbaeneg a Saesneg.
Dewis a Her
Datgelodd pôl piniwn braidd yn amrwd o ‘ddwylo i fyny’ yn gofyn dau ddosbarth cyferbyniol o bobl ifanc 16 ac 17 oed fod y rhan fwyaf o blant yn teimlo’n ‘Basgeg’ ond hefyd yn dangos bod niferoedd uchel o fyfyrwyr yn dewis defnyddio’r Sbaeneg y tu allan i’r ysgol ac o fewn y gymuned. Esboniad gan ddisgyblion oedd y nifer uchel o dafodieithoedd Basgeg a oedd yn wahanol iawn i’r Fasgeg safonol a addysgir mewn ysgolion. Mae hwn yn faes ffocws i’r Adran Addysg.
Ymweliadau ag amrywiaeth o ysgolion, uwchradd cyhoeddus, cynradd, Ikastola (mentrau cydweithredol sy’n cael eu hariannu’n rhannol gan rieni gan gyfraniad misol), tref a gwledig sy’n canolbwyntio ar bolisi iaith, gweithredu a hunaniaeth ddiwylliannol. Yma mae’r system ysgolion cyhoeddus yn amrywio’n aruthrol o Gymru: lefelau isel o atebolrwydd, dim dangosyddion perfformiad cyhoeddedig, dim safleoedd cyhoeddus, a phrif benaethiaid ysgolion a etholwyd gan eu cyd-ymarferwyr addysgu. Yn ddiddorol, nid oedd neb am fod yn bennaeth ysgol. Mae’n ymddangos mai’r rôl 4 blynedd yn bennaf yw delio ag ymddygiad a rhieni; prin yw’r datblygiad arweinyddiaeth cyn ei benodi. Rhannodd staff yr ysgol fod rhieni’n ymddiried yn y system ac anaml y byddant yn herio deilliannau a chyflawniadau eu plant. Roedd ymdeimlad dwfn o onestrwydd personol gan y staff eu bod yn gyfrifol am gyflwyno’r cwricwlwm ond os nad oedd y canlyniadau fel y disgwylid yna nid oeddent yn atebol yn bersonol.
Mae disgyblion yn cynnal asesiadau allanol bob dwy flynedd. Defnyddir y canlyniadau i gefnogi cynllunio’r ysgol ar gyfer gwella. Mae 3 cynllun gorfodol, ond dylid integreiddio’r rhain er mwyn osgoi dyblygu. Mae’n ofynnol i bob ysgol lunio cynllun iaith. Caiff y cynlluniau hyn eu monitro gan arolygydd sy’n gysylltiedig â’r ysgol ac sy’n gweithio’n agos i gefnogi’r meysydd datblygiad a nodwyd. Mae’r Adran Addysg yn helpu ysgolion i greu’r cynlluniau. Pan dipio canlyniadau PISA 2017, daeth darllen yn ffocws gan y llywodraeth ac roedd angen cynllun darllen i eistedd y tu mewn i’r cynllun iaith.
Mae adeiladau ysgolion yn weddol safonol o ran strwythur, gydag ychydig o arddangosfeydd neu waliau gwaith. Ymwelwyd ag amrywiaeth o ysgolion o amddifadedd diwydiannol gydag 80% o ddisgyblion yn cael grantiau i ysgolion gwledig bach. Yr hyn sy’n amlwg yw’r buddsoddiad mewn pobl. Roedd gan ymweliad ag ysgol gynradd fach yn Zeberio 100 o ddisgyblion ac 17 o staff addysgu. Siaradodd athrawon yn gadarnhaol am ddefnyddio llwyfannau Google i rwydweithio ar draws ardaloedd gwledig ac roedd cydweithio wrth gymryd rhan mewn prosiectau diwylliannol yn amlwg mewn arddangosfeydd ac adnoddau cyhoeddedig.
Mae’r cwricwlwm diwylliannol yn cael ei yrru gan brosiectau cenedlaethol sydd â chymwyseddau craidd, yn debyg iawn i’n dibenion craidd yng Nghwricwlwm newydd Cymru. Gall ysgolion ddewis cymryd rhan mewn prosiectau o STEAM, prosiectau iaith drwy gynigion Senedd Ieuenctid Ewrop a phrosiectau’r Llywodraeth. Mae gan bob ardal Neuadd y Dref sy’n cefnogi prosiectau diwylliannol yn ariannol gyda themâu sy’n newid. Cawsom ein cyflwyno I grwpiau o ddysgwyr a oedd yn rhannu’r Fasgeg yn fyrfyfyr trwy ‘Bertsolaritza’ ac ymwelwyd â’r ysgol goginio leol sy’n eiddo i’r cyhoedd a gynhyrchodd ginio y byddai unrhyw gogydd Michelin yn falch ohono. Drwy’r holl ymweliadau roedd balchder pendant o ran diwylliant ac iaith ac ymrwymiad i sicrhau ei lle canolog yn ei system addysg.
Fel Pennaeth ysgolion Catholig, ni fyddai fy mhrofiad diwylliannol wedi’i gwblhau heb ymweliad â’r Eglwys Gadeiriol de Santiago. Roedd yr adeilad Gothig trawiadol hwn o’r 14eg ganrif yn darparu lle heddychlon, tawel i fyfyrio a oedd wedi cyfrannu at fy #FfyddBorocco.
Roedd ein hymweliad â Chymuned Ymreolaethol y Basg yn rhoi cipolwg cyfoethog ac amrywiol ar sut yr oedd yn gwrthdroi ffawd ei hiaith leiafrifol a’r dreftadaeth ddiwylliannol gref a deimlir gan ei phobl. Mae’n parhau i ymdrechu i wreiddio ei threftadaeth a’i hiaith drwy bolisi, unedau dysgu didau a chyfleoedd diwylliannol. Nid yw heb ei heriau, ond darparodd lwyfan ar gyfer trafod a dadl yng Nghymru i fynd i’r afael â’r ‘tensiynau’ yn y system.
“Mesurau addysgol, nid yw ysgolion yn gwarantu parhad eu gwaith. Ni allwn ddisgwyl atebion sy’n dod o addysg yn unig. Mae angen cymorth yr amgylchedd teuluol ar ysgolion. Ni ellir gwrthdroi’r newid iaith sydd dan fygythiad gyda mesurau addysgol yn unig…” (Jocaea Fishman, 1991)
Karen Wathan, Cydymaith yr Academi a Phennaeth Gweithredol Ffederasiwn Ysgolion Cynradd Catholig y Santes Fair a Sant Illtyd